Goswami Tulsidas ji and his praise by saints of different sampradayas

13882670_1815853595303419_5205600162019779153_n

वाल्मीकिस्तुलसीदासः कलौ देवि भविष्यति।
रामचन्द्रकथामेतां भाषाबद्धां करिष्यति॥
(भ.पु.प्र.प. ४.२०)
vālmīkistulasīdāsaḥ kalau devi bhaviṣyati ।
rāmacandrakathāmetāṃ bhāṣābaddhāṃ kariṣyati ॥

O Goddess [Parvati]! Valmiki will become Tulsidas in the Kali age, and will compose this narrative of Rama in the vernacular language.
[Bhavishyottar Purana, Pratisarga Parva, 4.20.]

 

13962668_1057873514298822_3729175649909379317_n
Jagadguru ji carrying Goswami Tulsidas ji’s statue on his shoulders in Rajapur on Tulsidas jayanti,2016

“Shri Ramcharitmanas is Lord Ram in form of words, He has again appeared in Kalyug in form of Goswami Tulsidas’ words”

– Jagadguru Ramanandacharya Svami Rambhadracharya ji

  pink-lotus-flower-md

“One must read 5-7 dohas of Shri Ramcharitmanas daily”

– Brahmarishi Devraha baba (believed to be a direct disciple of Jagadguru Ramanujacharya ji)

“निगमागमसार मानसका प्रत्येक पद पापराशिनाशी एवं अकाट्य। “
– स्वामी करपात्री जी महाराज

“Every verse of Shri Ramcharitmanas, which is the essence of entire Vedic literature, destroys evil and is philosophically correct.”
– Abhinav Shankaracharya Dharmsamrat Karpatri ji

“Too much indulgence in desires can cause regurgitation, a vomit. A controlled middle path is must. Tulsidasji shows us a medicine which helps in digestion.”

– Shri Morari Bapu, Nimbark Sampraday

 

13615187_1814198658802246_4505650698169686086_n
Lord Ram accepts sandalwood paste from Goswami Tulsidas at Ram ghaat, Chitrakoot

“Kedaranätha(Shrila Bhakti Vinod Thakur) used to sit and talk with the gatekeepers to avoid getting into difficulty with his brothers. The soldiers used to tell him stories and
‘recite’ the Ramayana , to which Kedaranätha was very much attracted,and he began to recite the stories to his mother and maid-servant.”

– [From ‘The Seventh Goswami’, Gaudiya Vaishnav sampraday]

 

(what is the possibility of illiterate gatekeepers reciting Sanskrit Valmiki Ramayan, it is Goswami Tulsidas ji’s Shri Ramcharitmanas that attracts everyone)

pink-lotus-flower-md

13895197_1817472028474909_4405492119923361555_n

” Shri Ramcharitmanas is not written by Tulsidasji, it is written by Shri Ram Himself. quoting Kabirdasji, he adds – ‘Jo karein so Hari karein’ ) “

– Jagadguru Shri Kripalu ji Maharaj, revered as fifth Jagadguru by Kashi vidvad parishad

pink-lotus-flower-md

Praise by contemporary saints:

Surdas ji, a devotee of Krishna and a contemporary of Tulsidasji, called Tulsidasji as Sant Shiromani (the highest jewel among saints) in a verse extolling  Goswamiji.

धन्य भाग्य मम ‘संत सिरोमनि’ चरन कमल तकि आयउँ।
दया दृष्टि ते मम दिसि हेरेउ, तत्व स्वरूप लखायो।
कर्म उपासन ज्ञान जनित भ्रम संसय सूल नसायो

dhanya bhāgya mama ‘saṃta siromani’ carana kamala taki āyaum̐।
dayā dṛṣṭi te mama disi hereu, tatva svarūpa lakhāyo।
karma upāsana jñāna janita bhrama saṃsaya sūla nasāyo

Meerabai was a Ramanandi saint, a disciple of Raidas ji :

When her relatives continuously tried to kill her, she wrote a letter to Goswami seeking his guidance

स्वस्ति श्रीतुलसीगुणभूषण दूषण हरण गोसाईं
बारहिंबार प्रणाम करहुं अब हरहु शोक समुदाई
घर के स्वजन हमारे जेते, सबन उपाधि बढ़ाई।
साधुसंग अरु भजन करत मोहि, देत कलेस अघाइ।
बालपने से मीरा कीन्हि, गिरिधर लाल मिताई
सो तो अब छूटे नहीं क्यूँहो, लगी लगन बरियाई
हमको क्या उचित करिबो है सो लिखिए समुझाइ

svasti śrītulasīguṇabhūṣaṇa dūṣaṇa haraṇa gosāīṃ
bārahiṃbāra praṇāma karahuṃ aba harahu śoka samudāī
ghara ke svajana hamāre jete, sabana upādhi baढ़āī।
sādhusaṃga aru bhajana karata mohi, deta kalesa aghāi।
bālapane se mīrā kīnhi, giridhara lāla mitāī
so to aba chūṭe nahīṃ kyūm̐ho, lagī lagana bariyāī
hamako kyā ucita karibo hai so likhie samujhāi

[quoted in Shri Tulsicharit, Sudamakutir, Vrindavan]

In answer, Goswami ji sent her a letter with a verse asking her to get rid of all the so-called relatives who don’t love Shri Sita Ram:

जाके प्रिय न राम वैदेही ।
ताजिये ताहि कोटि वैरी सम जद्यपि परम सनेही ।
तज्यो पिता प्रहलाद विभीषण बंधू, भरत महतारी ।
बलि गुरु तज्यो कंत ब्रज बनितनी भे मुद मंगलकारी ॥
नाते नेह राम के मनियत सुहृद सुसेब्य जहां लौं ।
अंजन कहा आंखि जेहि फूटै बहु तक कहाँ कहाँ लौं ॥
तुलसी सो सब भांति परं हित पूज्य प्राण ते प्यारो ।
जासों होय सनेह राम-पद , एतो मतों हमारो ॥
(विनयपत्रिका -१७४ )

jāke priya na rāma vaidehī ।
tājiye tāhi koṭi vairī sama jadyapi parama sanehī ।
tajyo pitā prahalāda vibhīṣaṇa baṃdhū, bharata mahatārī ।
bali guru tajyo kaṃta braja banitanī bhe muda maṃgalakārī ॥
nāte neha rāma ke maniyata suhṛda susebya jahāṃ lauṃ ।
aṃjana kahā āṃkhi jehi phūṭai bahu taka kahām̐ kahām̐ lauṃ ॥
tulasī so saba bhāṃti paraṃ hita pūjya prāṇa te pyāro ।
jāsoṃ hoya saneha rāma-pada , eto matoṃ hamāro ॥
(vinayapatrikā -174 )

Then Meerabaai renounced her house and moved to Dwaraka followed by Vrindavan.

Shri Nabhadas ji regards Goswami Tulsidas ji as the highest among all devotees. In his epic Shri Bhaktmaal, he dedicates a verse to Goswamiji and says that even a single word of epic Shri Ramcharitmanas, which is the essence of hundred crore Ramayanas, delivers a person who commits a sin as grave as Brahmhatya.

कलि कुटिल जीव निस्तारहित बाल्मीकि तुलसी भये॥
त्रेता काब्य निबंध कियो सत कोटि रमायन।
इक अच्छर उद्धरे ब्रह्महत्यादि परायन॥
अब भक्तन सुख देन बहुरि लीला बिस्तारी।
रामचरन रसमत्त रहत अहनिसि ब्रतधारी॥
संसार अपार के पार को सुगम रूप नौका लये।
कलि कुटिल जीव निस्तारहित बाल्मीकि तुलसी भये॥
श्रीभक्तमाल (पद १२९)

kali kuṭila jīva nistārahita bālmīki tulasī bhaye॥
tretā kābya nibaṃdha kiyo sata koṭi ramāyana।
ika acchara uddhare brahmahatyādi parāyana॥
aba bhaktana sukha dena bahuri līlā bistārī।
rāmacarana rasamatta rahata ahanisi bratadhārī॥
saṃsāra apāra ke pāra ko sugama rūpa naukā laye।
kali kuṭila jīva nistārahita bālmīki tulasī bhaye॥
śrībhaktamāla (pada 129)

800px-Gosvami_Tulsidas
Goswami Tulsidas ji at Manas mandir, Chitrakoot

pink-lotus-flower-md

Shiksha guru of Nand das ji and Goswami Tulsidas ji was Shri Shesh Sanatan ji.

Once Nand das ji met Goswami Tulsidas ji and extolled Goswami ji and Shri Ramcharitmanas in a verse referring Goswami ji as an incarnation of Valmiki ji himself and Shri Ramcharitmanas as a protector from vices of material world.

श्रीमत्तुलसीदास स्वगुरु भ्राता पद वन्दे
शेष सनातन विपुल ज्ञान जेहिं पाइ अनंदे
रामचरित जिन लीन तापत्रय कलिमलहारी
करि पोथी पर सही आदरेउ आपु पुरारी
राखी जिनकी टेक मदन मोहन धनुधारी
वाल्मीकि अवतार कहत जेहिं संत प्रचारी
नन्ददास के हृदय नयन को खोलेउ सोई
उज्जवल रास टपकाय दियो जानत सब कोई 

śrīmattulasīdāsa svaguru bhrātā pada vande
śeṣa sanātana vipula jñāna jehiṃ pāi anaṃde
rāmacarita jina līna tāpatraya kalimalahārī
kari pothī para sahī ādareu āpu purārī
rākhī jinakī ṭeka madana mohana dhanudhārī
vālmīki avatāra kahata jehiṃ saṃta pracārī
nandadāsa ke hṛdaya nayana ko kholeu soī
ujjavala rāsa ṭapakāya diyo jānata saba koī

[quoted in Shri Tulsicharit, Sudamakutir, Vrindavan]

 

Shri Madhusūdana Sarasvatī, one of the most acclaimed philosophers of the Advaita Vedanta tradition based in Varanasi and the composer of Advaitasiddhi, was a contemporary of Tulsidasji. On reading the Shri Ramcharitmanas, he was astonished and composed the following Sanskrit verse in praise of the epic and the composer.

आनन्दकानने कश्चिज्जङ्गमस्तुल्सीतरुः ।
कविता मञ्जरी यस्य रामभ्रमरभूषिता ॥

ānandakānane kaścijjaṅgamastulsītaruḥ ।
kavitā mañjarī yasya rāmabhramarabhūṣitā ॥

“In this place of Varanasi (Ānandakānana), there is a moving Tulsi plant (i.e., Tulsidas), whose branch of flowers in the form of [this] poem (i.e., Ramcharitmanas) is ever adorned by the bumblebee in the form of Rama.”

pink-lotus-flower-md

Tulsidas_stamp
One anna stamp issued by India post on Tulsidas ji

Even Muslims were inspired by the epic, Shri Ramcharitmanas, of Goswami Tulsidas ji

“The immaculate Ramcharitmanas is the breath of the life of saints. It is similar to the Vedas for the Hindus, and it is the Quran manifest for the Muslims.”
– Abdur Rahim Khankhana, one of the nine-gems of Akbar

पन्द्रह सौ चौवन बिसै कालिन्दी के तीर।
श्रावण शुक्ला सप्तमी तुलसी धरे शरीर॥

pandraha sau cauvana bisai kālindī ke tīra।
śrāvaṇa śuklā saptamī tulasī dhare śarīra॥

On Shrāvaṇa Śukla Saptamī, Vikrama Saṃvat 1554 on the bank of river Yamuna, Tulsidas was born.

13906723_1816655711889874_6781067628986683661_n
Lord Ram and Lord Lakshman Themselves protecting Goswami Tulsidas ji’s epic, Shri Ramcharitmanas, from thieves.

– Apurv Agarwal

 

Jagannath Ashtakam sings the glory of Lord Ram – by Apurv Agarwal

In July 2015, my Gurudev – Jagadguru Rambhadracharya ji delivered a katha in Puri, Orissa where ratha yatra of Lord was going on. During the katha, Gurudev mentioned that the three chariots in ratha yatra belong to none other than Shri Ram, Sita ji and Lakshman ji.

Since this was very new to me, I decided to read some stotras of Lord Jagannath and give it a deeper thought. By the grace of my Gurudev, as I read Shri Jagannath ashtakam, all the verses appeared to sing the glory of Lord Ram alone. I was up all night thinking about the verses and happened to write a completely new meaning of ashtak. Following is what I had written last year and finally on the day of ratha yatra this year, I am sharing this in my blog.

12976497_1348548825171500_1883107200_n

कदाचित् कालिन्दी तट विपिन सङ्गीत तरलो
मुदाभीरी नारी वदन कमला स्वाद मधुपः
रमा शम्भु ब्रह्मामरपति गणेशार्चित पदो
जगन्नाथः स्वामी नयन पथ गामी भवतु मे ॥१॥

Lord Ram, Who sometimes fervently plays His flute
(Shri Ram plays flute in Krittvas Ramayana
गान्धर्वे च भुवि श्रेष्ठो बभूव भरताग्रजः | Rama is best in the world in the art of music V.R 2.2.35)

on the banks of the Yamuna river in Sri Vrindavana
(को वा ज्ञातुं त्वामतिमानं गतमानं मायासक्तो माधव शक्तो मुनिमान्यम्।
वृंदारण्ये वन्दितवृन्दारकवृन्दं वन्दे रामं भवमुखवन्द्यं सुखकन्दम्।।१६।।
– Sarg 16, Yuddh Kaand, Adhyatm Ramayan, part of Brahmand Puran
हे लक्ष्मीपते! आप प्रत्यक्षादि प्रमाणों से परे तथा सर्वदा निर्मान हैं।माया में आसक्त कौन प्राणी आपको जानने में समर्थ हो सकता है?आप महर्षियों के मान्य हैं तथा (कृष्णावतार के समय) वृन्दावन में अखिल देव समूह की वन्दना करते हुए भी राम रूप से शिवादि देवताओं के स्वयं वंदनीय हैं, ऐसे आप आनंदघन भगवान् राम को मैं प्रणाम करता हूँ।),

who is like a bumblebee that blissfully tastes the lotus faces of the Vraja-gopis
दृष्ट्वा सर्वाङ्गसुन्दरं मुनयो वनवासिनो विस्मिता बभूवुः
तं होचुर्नोऽवद्यमवतारान्वै गण्यन्ते आलिङ्गामो भवन्तमिति
-कृष्ण उपनिषद, प्रथम खंड
Then, the Sages(of DanDakaaraNya) said to Lord Śrī Rām: O’ all attractive Lord, we are counted in having inferior births (as we have fallen in the
birth cycle), still we wish to embrace you.Then Lord Śrī Rām to sages: Let all of you embrace (Shri Rāma; मामालिङ्गथ), after you become Gopikas (cowherd women) in (my
next incarnation) Krishnāvatār. -(From first khanda of kṛṣṇa-Upanishada)),

and whose feet are worshipped by great personalities such as Laksmi, Shiva, Brahma, Indra, and Ganesha — may that Sri Jagannatha-deva
(The word Jagannath is first used for Lord Ram – प्रोद्यमाने जगन्नाथं सर्व लोक नमस्कृतम् । कौसल्या अजनयत् रामं सर्व लक्षण संयुतम् ।। VR 1.18.10)

be the object of my vision.
(यश्च रामं न पश्येतु, यं च रामो न पश्यति ।(वा०रा०२.१७.१४)
निन्दितः सर्वलोकेषु, स्वात्मप्येनम् विगर्हते ॥
अर्थात – जो राम को नहीं देखता है, और जिसपर भगवान् राम की दृष्टि नहीं पड़ी, सारे संसार में निन्दित होता है और उसकी आत्मा उसकी निंदा करती है ।)

भुजे सव्ये वेणुं शिरसि शिखिपिच्छं कटितटे
दुकूलं नेत्रान्ते सहचर-कटाक्षं विदधते ।
सदा श्रीमद्‍-वृन्दावन-वसति-लीला-परिचयो
जगन्नाथः स्वामी नयन-पथ-गामी भवतु मे ॥२॥

Who holds a flute in His left hand, who wears a peacock feather on His head and a fine yellow silken cloth around His back, who from the corners of His eyes bestows loving sidelong glances upon His companions, and who is forever known as the one who performs wondrous pastimes in the divine abode of Sri Vrindavana may that Sri Jagannatha-deva be the object of my vision.

यो रामः कृष्णतामेत्य सार्वात्म्यं प्राप्य लीलया
अतोषयद्देव्मौनिपटलं तं नतोऽस्म्यहम् ||१||
[kṛṣṇa-Upanishada]

That RAma, who having transformed himself as Krishna , attained Sarvaatmaktaa* by his very lila (divine exploits, past times); and
thus deities-sages-maases were wholly satisfied on this earth . I make prostration before that same Śrī Rām.

 jagannath-shuvadra-and-valaram-ayan-ghoshal


महाम्भोधेस्तीरे कनक रुचिरे नील शिखरे

वसन् प्रासादान्तः सहज बलभद्रेण बलिना ।
सुभद्रा मध्यस्थः सकलसुर सेवावसरदो
जगन्नाथः स्वामी नयन-पथ-गामी भवतु मे ॥३॥

Who on the shore of the great ocean
(jinke shravan samudra samaana, katha tumhaari subhag sari nana| 
bharahu nirantar hohu na pure,tinke hiy tum grah kar rure ||
– Lord resides in the heart of those devotees whose ears are like a great ocean and even the continuous flow of river(Ram-katha) doesn’t fill it completely, they crave for more and more
– Shri Ramcharitmanas)

resides in a palace situated on the gold-like crest
(Lord resides in Kanak bhawan , Adya Jagadguru Ramanandacharya  disappeared in the deity of Kanak Bhawan Shri Ram
ऋग्वेद के दशम मंडल में अयोध्या जी के लिए यह श्लोक आया है-
अष्टचक्रा नवद्वारा देवानां पूरयोध्या। यस्यां हिरण्मया: कोशाः॥ )

of Nilachala Hill accompanied by His powerful brother Baladevaji
(Baladeva ji is Lakshman ji Himself as Shri Krishna calls him:
krsnayeti puratanim nija kath-am akarnya matreritam

saumitre kva dhanur dhanur dhanur iti vyagra girah pantu vah
– Padyavali, Srila Rupa Goswami)

and between Them Subhadra
(ubhay beech siy sohati kaisi, Brahm jeev beech maya jaisi – SRCM) ,

and who bestows the opportunity to serve Him upon all the demigods — may that Sri Jagannatha-deva be the object of my vision.

(Su)Bhadraa : Bhadraa word has been used for Sita ji multiple times in Rg Ved, Valmiki Ramayana:
भद्रो भद्रया सचमान आगात् (ऋ /10/3/3)
न राज्याद् भ्रंशनम् भद्रे न सुहृद्भिर् विना भवः | (Va Ra – २-९४-३)
पश्य इमम् अचलम् भद्रे नाना द्विज गण आयुतम् | ( Va Ra – २-९४-४)
किन्नरान् द्वंद्वशो भद्रे रममाणान् मनस्विनः || ( Va Ra – २-९४-११)

कृपा पारावारः सजल जलद श्रेणिरुचिरो
रमा वाणी रामः स्फुरद् अमल पङ्केरुहमुखः ।
सुरेन्द्रैर् आराध्यः श्रुतिगण शिखा गीत चरितो
जगन्नाथः स्वामी नयन पथ गामी भवतु मे ॥४॥

Who is an ocean of mercy
(kripa sindhu nar roop Hari – SRCM),

whose bodily complexion is as beautiful as a row of blackish rainclouds
(कोटि काम छवि स्याम सरीरा।नीलकंज बारिधि गम्भीरा॥ -SRCM),

who sports with Laksmi-devi and Sarasvati, whose face is like a spotless fully-blossomed lotus
(kanj mukh kar kanj pad kanjaarunam -SRCM),

who is worshiped by the foremost demigods, and whose transcendental glories have been sung in the topmost scriptures
(न संहिता सा नहि यत्र रामो, न सोSस्ति वेदो नाहि यत्र रामः।
स नेतिहासो नहि यत्र रामः। न तत् पुराणं नहि यत्र रामः॥-भगवान् वेदव्यास)

— may that Sri Jagannatha-deva be the object of my vision.

रथारूढो गच्छन् पथि मिलित भूदेव पटलैः
स्तुति प्रादुर्भावम् प्रतिपदमुपाकर्ण्य सदयः ।
दया सिन्धुर्बन्धुः सकल जगतां सिन्धु सुतया
जगन्नाथः स्वामी नयन पथ गामी भवतु मे ॥५॥

When Shri Ram’s Ratha-yatra cart is moving along the road, at every step assemblies of brahmanas sing His praises. Upon hearing them, Shri Ram, being an ocean of mercy and the true friend
(Mundak 3.1
dva suparna sayuja sakhaya samanam vriksham praishasvajate
tayor anyah pippalam svadv atty anashnann anyo ‘bhicakashiti |
swarath rahit sakha sabahi ke – SRCM)

of all the worlds, becomes favourably disposed towards them — may that Sri Jagannatha-deva be the object of my vision.

12651110_869265866519709_4633747240963314855_n

PIC: Devotees carrying Jagadguru Adya Ramanandacharya’s chariot

Shri Ram’s chariot:
  सुरपति निज रथ तुरत पठाया।
  हरष सहित मातलि ले आवा ॥
  The general meaning of Surpati is Indra.The master of Sur also means dharma.
  Sur-Sau brahmane ramante iti suraah | Pati-paatitih pati

 ब्रह्म में कौन रमण करते हैं अर्थात् भगवान् के भक्त। और उनका रक्षक कौन अर्थात् धर्म।
 धर्म ने स्वयं को रथ बनाकर भेज दिया।
भजन सारथी सुजाना – भजन मातलि सारथी बनकर आ गया।

   तेज पुंज रथ दिव्य अनूपा ।
   हरषि चढ़े कौसलपुर भूपा ॥
  भगवान् ने रथारूढ़ होकर धर्मरथ प्रकट कर दिया।
   हरषि-भगवान् जगन्नाथ अति हर्ष के साथ रथारूढ़ होते हैं। देखा जाता है भगवान् प्रसन्नता से उछलते हुए रथ पर आते    हैं।

३ प्रकार से धर्म की व्याख्या करी गई
१) रामोविग्रहवान् धर्मः
मारीच का वाक्य है
रामजी का शरीर धर्म है
२)रामजी कहते हैं मेरा रथ धर्म है
सखा धरम मय अस रथ जाके
३)मेदिनीकोशकार रामजी के धनुष को धर्म कहते हैं और रामजी यह धनुष धारण करके रहते हैं।

३ प्रकार के धर्म जो रामजी धारण करते हैं, यही जगन्नाथ जी के ३ रथ हैं।

छान्दोग्योपनिषद् त्रयोविंश खण्ड के प्रथम श्लोक में धर्म के तीन स्कन्ध कहे गए हैं :

1)प्रथम स्कन्ध -यज्ञ, अध्ययन और दान।
यही श्रीराम का रथ है
यज्ञ – अश्वमेधशतैरिष्टवा
अध्ययन-गुरु गृह गए पढ़न रघुराई । अलप काल विद्या सब आई।
दान-असंख्येयं धनं दत्वा

2)द्वितीय स्कन्ध – तप
यही सीताजी का रथ है।
जेहि बिधि कपट कुरंग संग धाइ चले श्रीराम।
सो छबि सीता राखी उर रटती रहती हरिनाम॥
Chanting Ram naam is said to bestow the fruits of all tapas as stated in Shri Vinay Patrika: (तेन तप्तं-विनय पत्रिका , पद ४६) 

3)तृतीय स्कन्ध-नैष्ठिक ब्रह्मचारी। आचार्य के पास रहकर।
यही लक्ष्मण जी का रथ है।
१४ वर्षों तक ब्रह्मचर्य का पालन किया और श्रीअवध में राघव जी को गुरु मान लिया था।
–  मोरे सबइ एक तुम स्वामी | – SRCM

परंब्रह्मापीड़ः कुवलय-दलोत्‍फुल्ल-नयनो
निवासी नीलाद्रौ निहित-चरणोऽनन्त-शिरसि ।
रसानन्दी राधा-सरस-वपुरालिङ्गन-सुखो
जगन्नाथः स्वामी नयन-पथगामी भवतु मे ॥६॥

Who is the crown-jewel of transcendence, whose eyes are like the petals of a fully-opened blue lotus, who resides at Nilachala
(वन्दे रामं मरकतवर्णं मथुरेशम्।।१७।|
उन मरकतमणि के समान नीलवर्ण मथुरानाथ भगवान् रामको प्रणाम करता हूँ।
– युद्धकाण्ड,अध्यात्मरामायण,ब्रह्माण्डपुराण),

whose feet are placed on the head of Sesa, who is blissfully immersed in bhakti-rasa
(रसो वै सः –Taittiriy Upnishad 2.7.1),

and who derives happiness from embracing the rasa-laden body
(brahmaviṣṇumahēśādyā yasyāṃśā lōkasādhakā: ।
taṃ rāmaṃ saccidānandaṃ nityaṃ rāsēśvaraṃ bhajē ।।
(hanumata-saṃhitā)
Param-Bhāgavat Shri Hanumān tells Vibhishan Maharaja: “I worship all times Lord Śrī Rāma alone, who is eternal and who is very form of Sat ‘Existence’, Cit ‘Consciousness’ and Ananda ‘Bliss’. Śrī Rāma is the Rāsēśvaraṃ, an expert in the rāsa leelā, the dance practiced by cowherds, Krishna and gopis. His parts are Brahman (BrahmA), Viṣṇu (VishNu) and Mahesa who are the sustainers of the world.)

of bhakti dhaara i.e. Shrimati Sita devi — may that Sri Jagannatha-deva be the object of my vision.
Raghunath Besha

PIC: Raghunath Vesh of Lord Jagannath where Subhadra ji becomes Sita ji and Balram ji becomes Lakshman ji

न वै याचे राज्यं न च कनक माणिक्य विभवं
न याचेऽहं रम्यां सकल जन काम्यां वरवधूम् ।
सदा काले काले प्रमथ पतिना गीतचरितो
जगन्नाथः स्वामी नयन पथ गामी भवतु मे ॥७॥

I do not pray to Jagannatha for a kingdom, nor for gold, jewels, wealth, or even for a beautiful wife as desired by all men.
(jaahi na chaahi kabahi kachhu, tum sang sahaj saneh – SRCM)

My only prayer is that Sri Jagannatha-deva, whose splendid glories are always sung by Shiva, be the constant object of my vision.

हर त्वं संसारं द्रुततरम् असारं सुरपते
हर त्वं पापानां विततिम् अपरां यादवपते ।
अहो दीनेऽनाथे निहित चरणो निश्चितमिदं
जगन्नाथः स्वामी नयन पथ गामी भवतु मे ॥८॥

O master of the demigods! Quickly deliver me from this worthless worldly existence. O Lord of the Yadus!
(कृष्णश्चापि बृहद्बलः – Valmiki Ramayan)

Purge me of my limitless host of sins. Aho! You have promised to bestow Your feet upon the fallen and shelterless — O Jagannatha Swami, please be the object of my vision.
lord-jagannath-painting

जगन्नाथाष्टकं पुन्यं यः पठेत् प्रयतः शुचिः ।
सर्वपाप विशुद्धात्मा विष्णुलोकं स गच्छति ॥९॥

One who carefully recites this sacred Jagannathastakam, upon becoming sinless and purehearted, will attain entrance into Saaket lok.

Out of the 32 forms of Lord Jagannath, one of the most prominent is Lord Ram. He takes the form of Lord Ram during Shri Ram navami.
Niladri Archana Chandrika, which is an authentic manual containing instructions on different forms of worship also states the same :
13608291_10207229265234842_2027796941_n

– Apurv Agarwal

dō’u tana taki taki mayana sudhārata sāyaka

SitaRam

राम दीख जब सीय सीय रघुनायक ।
दोउ तन तकि तकि मयन सुधारत सायक ॥ 84 ॥
( श्री जानकी मंगल, गोस्वामी तुलसीदास )

rāma dīkha jaba sīya sīya raghunāyaka.
dō’u tana taki taki mayana sudhārata sāyaka.
– (84, Shri Janaki Mangal, Goswami Tulsidas)

When Lord Ram saw Sita ji and she saw him,
[The meaning that appears] Kamdev (cupid) repeatedly glanced at them and became ready to shoot his arrows.

But from Shri Ramcharitmanas, it is clear that Kamdev becomes terrified before shooting arrows at Lord.

रुद्रहि देखि मदन भय माना। दुराधरष दुर्गम भगवाना॥ [बालकाण्ड, श्रीरामचरितमानस]
rudrahi dekhi madana bhaya mānā। durādharaṣa durgama bhagavānā॥
[bālakāṇḍa, śrīrāmacaritamānasa]

Is it possible that he was able to enter the holy city of Mithila so easily and decided to shoot his arrows at the divine couple ?

Doesn’t seem to be true as the mere glance of Lord Ram had hypnotized him before swayamvara so how could he shoot arrows in such a state –

चितवनि चारु मार मनु हरनी। [बालकाण्ड, श्रीरामचरितमानस]
citavani cāru māra manu haranī। [bālakāṇḍa, śrīrāmacaritamānasa]

So there has to be a different meaning of
‘dō’u tana taki taki mayana sudhārata sāyaka’

By the grace of my Gurudev, Jagadguru Rambhadracharya Ji, I am trying to write some different meanings. The learned will decide if these are apt :

1) ‘dō’u tana taki taki, mayana sudhārata sāyaka’
When Kamdev repeatedly saw the divine couple, he understood that soon a time will come when he will have to shoot his arrow at Lord Shiva (after Sati-moha episode).

2) ‘dō’u tana taki, taki mayana sudhārata sāyaka’
Both of them(Sita-Ram ji) saw ‘tana’ i.e. every living being and then saw Kamdev keeping his arrows back (sudhārata) – everyone got the higher taste of roop madhuri and kamdev’s arrows became useless.

3) ‘dō’u tana taki taki, mayana sudhārata sāyaka’
Kamdev saw the divine couple and started educating his (otherwise illiterate) arrows that a couple comes together for a higher cause of betterment of society as Sita Ram ji did.

4) ‘dō’u tana taki taki, mayana, sudhārata, sāyaka’
Mayana (Kamdev), Sudhārata ( Sudhā + rata – the people of Mithila drenched in nectar of Shri Ram’s love), Sāyaka ( Hanuman ji – jimi amogha raghupati kara bānā – suṃdarakāṇḍa) kept looking at Sita Ram ji.

5) ‘dō’u tana taki, taki mayana sudhārata sāyaka’
Kamdev saw the divine couple and then saw his arrows drinking the nectar of beautiful sight(Sudhā + rata Sāyaka ).

6) ‘dō’u tana, taki taki mayana, sudhārata sāyaka’
They saw their future son (Pradyumn) practicing archery just like his father.

– Apurv Agarwal

सोलह कला के अवतार श्रीराम

एक बार गोस्वामी तुलसीदासजी सूरदास जी का सत्संग करने पधारे | सूरदासजी एवं गोस्वामी जी में मित्रता होने के कारण दोनो संत मिलने पर भरपूर विनोद किया करते थे |
गोस्वामीजी के पधारते साथ ही सूरदासजी ने विनोद में कहा:

“गोस्वामीजी, आप श्रीकृष्ण को भजा करें क्योंकि श्रीकृष्ण सोलह कलाओं के अवतार हैं परंतु श्रीराम केवल बारह कलाओं के अवतार हैं |”

इसपर गोस्वामीजी ने भी आनंद में उत्तर दिया
” अच्छा ? श्रीराम बारह कलाओं के अवतार भी हैं ? हम तो केवल उन्हे एक राजकुमार मान कर भज रहे थे | आज आपने उन्हे बारह कला के अवतार बताकर मेरी भक्ति को कई गुना अधिक कर दिया |”

इस प्रकार का होता है संतों का विनोद जिसे कुछ लोग तथ्य मानकर अपने संप्रादाय विषयक ग्रंथों में छाप देते हैं |

इन दिनों एक ऐसी भ्रान्ति फैलाई जा रही है कि श्रीराम बारह कला के अवतार हैं और श्रीकृष्ण सोलह कला के अवतार हैं और इस कारण से श्रीराम श्रीकृष्ण से न्यून हैं।
पर इसपर विचार किया जाए तो यह भ्रान्ति की सारहीनता सिद्ध हो जाएगी। क्योंकि बारह कला और सोलह कला का निर्धारण ही अस्तित्वहीन और अशास्त्रीय है। भगवान् श्रीकृष्ण सोलह कला के अवतार हैं और श्रीराम बारह कला के अवतार हैं इस सिद्धांत में कोई भी शास्त्रीय प्रमाण नहीं है। और तार्किक आधार भी नहीं है क्योंकि दोनों एक ही हैं।

वाल्मीकि रामायण के द्वारा यह बहुत स्पष्ट हो चुका भगवान् श्रीराम ही श्रीकृष्ण हैं।
ब्रह्मा जी ने स्तुति करते हुए कहा कि-
“कृष्णश्चापि बृहद्बलः । “
अर्थात् आप ही भगवान् श्रीकृष्ण होंगे।

श्रीरामचरितमानस, छठे सोपान में श्रीराम की स्तुति करते हुए देवताओं ने कहा :
मीन कमठ सूकर नरहरी। बामन परसुराम बपु धरी॥
जब जब नाथ सुरन्ह दुःख पायो।नाना तनु धरि तुम्हहिं नसायो॥

इसी प्रकार ब्रह्माजी ने श्रीमद् वाल्मीकि रामायण में श्रीराम की स्तुति करते हुए कहा :
“त्वं त्रयाणां हि लोकानामादिकर्ता स्वयंप्रभुः |” – (वा०रा० ६-११७-१८)
अर्थात् – “हे श्रीराम ! आप तीनों लोकों के आदिकर्ता हैं और स्वयं भगवान् हैं |

राकापति षोडश उए तारागन समुदाय
सकल गिरंन दव लागय बिनु रवि रात न जाय
ऐसेइ बिनु हरि भजन खगेसा
मिटइ न जीवन केरि कलेसा

भगवान् श्रीराम सूर्यकुल में जन्मे हैं इसलिए उनके यहाँ बारह कलाएं और भगवान् श्रीकृष्ण चंद्रकुल में जन्मे इसलिए उनके यहाँ सोलह कलाएँ मानी जाती हैं।
यदि बारह और सोलह में अंतर माना जाए तो १२ माशे में ही एक तोला पूर्ण हो जाता है और वही सोलह आने में पूर्ण होता है।

वैसे आनंद की बात तो यह है कि ब्रह्म का एक अर्थ है जो स्वयं बड़ा हो और दूसरे को भी बड़ा करे। तो यह विशेषता केवल नव अंक में ही प्राप्त होती है।
तुलसी अपने राम को भजन करो निस्संक।
आदि अन्त निर्वाहिहैं जैसे नव को अंक॥

अब यदि कोई तर्क करे कि श्रीकृष्ण अष्टमी के दिन जन्मे और श्रीराम नवमी के दिन जन्मे इस कारण श्रीराम बड़े हैं तो यह केवल भावुक भक्त का प्रेम माना जाएगा। इसी प्रकार यह तर्क कलाओं पर भी लागू होगा।

अस्मत्प्रसादप्रमुखः कलया कलेश इक्ष्वाकुवंश अवतीर्य गुरोर्निदेशम्।
तिष्ठन् वनं सदयितानुज आविवेश यस्मिन् विरुध्य दशकन्धर आर्तिमार्क्ष:॥
(श्रीमद् भागवतम् 2.7.23)
अर्थात् :
ब्रह्माजी नारद जी से कहते हैं कि हम लोगों पर प्रसन्न होकर इक्ष्वाकुवंश में समस्त कलाओं के ईश्वर भगवान् श्रीराम श्रीसीताजी के सहित अवतीर्ण हुए। और पिता दशरथ की बात मानकर धर्मपत्नी भगवती सीता एवं प्रिय अनुज कुमार लक्ष्मण के साथ दण्डकारण्य में प्रवेश किया। उन्हीं से विरोध के कारण रावण ने भौतिक दृष्टि से बहुत कष्ट पाया।

इस प्रकार ‘कलेश’ शब्द का उच्चारण कर देने से भागवतकार ने यह सिद्ध किया है कि भगवान् राम केवल बारह या सोलह कलाओं के अवतार नहीं हैं अपितु समस्त कलाएँ हमारे भगवान् श्रीराम में ही समाहित होती हैं।
श्रीआद्यशंकराचार्य जी अपने श्री रामभुजंग-स्तोत्र में श्रीराम को संपूर्ण कलाओं के ईश्वर से संबोधित करके स्तुति करते हैं :

“शिवंनित्यमेकंविभुंतारकाख्यंसुखाकारमाकारशून्यंसुमान्यम्।
महेशंकलेशंसुरेशंपरेशंनरेशंनिरीशंमहीशंप्रपद्ये॥२॥”

अर्थात् : जो परम कल्याण-स्वरूप, त्रिकाल में नित्य, सर्वसमर्थ, तारक राम के नाम से प्रसिद्ध, सुख के निधान, आकार शून्य, सर्वमान्य, ईश्वर के भी ईश्वर, “सम्पूर्ण कलाओं के स्वामी परन्तु उनका स्वामी कोई नहीं “, सम्पूर्ण मनुष्यों के स्वामी, पृथ्वी के भी स्वामी पर उनका कोई शासक नहीं है; मैं उन भगवान् श्री राम की शरण लेता हूँ।


Ram
सर्वेषामवताराणां अवतारी रघूत्तमः।
सर्वासां सवितां मध्ये शरयू: पावनी यथा।

अवधधाम धामाधिपति अवतारणपति राम।
सकलसिद्धपति जानकी दासनपति हनुमान।।

१६ कलाओं की चर्चा का आरम्भ क्यों हुआ ?
वस्तुतः यह १६ कलाएं जीव की हैं ।
अर्थात् पुरुष शरीर जब प्रकट होता है तो उसमें ५ ज्ञानेन्द्रियाँ, ५ कर्मेन्द्रियाँ, १ मन और पंचमहाभूत ये मिलकर १६ कलाएं हो जाती हैं। इन्हीं को १६ कलाओं का अवतार कहा जाता है।

इस परिभाषा से भगवान् श्रीराम और श्रीकृष्ण में समानता है क्योंकि दोनों मनुष्याकृति के अवतार हैं और दोनों में ११ इन्द्रियाँ एवं ५ महाभूत विद्यमान हैं।
श्रीमद् भागवतम् में सर्वप्रथम १६ कला का प्रयोग हुआ :

जगृहे पौरुषं रूपं भगवान् महादादिभि:।
सम्भूतं षोड़शकलमादौ लोकसिसृक्षया ॥
(श्रीमद् भागवतम् १.३.१)
सबसे पहले लोक की रचना करने के लिए महद् आदि तत्वों से मिश्रित एवं १६ कलाओं से सम्पूर्ण पौरुष अर्थात् पुरुषसम्बन्धी शरीर को परमात्मा ने स्वीकार किया।

श्रीधरी-टीका :
~~~~~~~~~
‘षोड़शकलम्’ की व्याख्या करते हुए भागवतभावार्थ दीपिका में श्रीधर स्वामी कहते हैं –‘ एकादश इन्द्रियाणि, पंच महाभूतानि यस्मिन् तत् षोड़शकलम् ।’

श्रीधर स्वामी आगे कहते हैं –
‘यद्यपि नैवंविधो भगवतो विग्रहस्तथापि विराड्जीवन्तर्यामिणो भगवतो विराडुपासनार्थ एवायम्।’
अर्थात्- यद्यपि भगवान् के विग्रह में इन कलाओं की चर्चा नहीं की जाती फिर भी विराट् परमात्मा की उपासना की दृष्टी से यहाँ १६ कलाओं का व्यवहार किया गया है।

विजयध्वज तीर्थ टीका:
~~~~~~~~~~~~~~
१६ कलाओं की चर्चा करते हुए श्रीमद्भागवतम् के प्रसिद्ध टीकाकार विजयध्वज तीर्थ कहते हैं –
कलास्तु पंचभूतानि ज्ञानकर्मेंद्रियाणि च।
पंचपंच मनश्चैव षोड़शोक्ता महर्षिभिः॥

श्रीवंशीधर शर्मा टीका एवं सुबोधिनीकार पक्ष:
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
इसी पक्ष का प्रसिद्ध टीकाकार श्रीवंशीधर शर्मा समर्थन करते हैं। सुबोधिनीकार भी ‘षोड़शकलम्’ की व्याख्या में इसी पक्ष को प्रस्थापित करते हैं।
समस्त टीकाकारों के श्रीचरणकमलों में प्रणाम करके १६ कला के अवतार भगवान् श्रीराम जिनका मानव शरीर जब भक्त के समक्ष दृष्टिगोचर होता है, उसमें यह सभी १६ कलाएँ दृष्टिगोचर हो जाती हैं, उन्हें हम प्रणाम करते हैं।

११ इन्द्रियाँ और ५ महाभूत के एक साथ विद्यमान होने को ही १६ कला का अवतार माना जाता है।
श्रीराम में पंचभूत और अलौकिक इन्द्रियों के स्पष्ट दर्शन होते हैं :
मन :
मोहि अतिसय प्रतीति मनकेरि।
जेहि सपनेहु परनारी न हेरी॥
चक्षु :
राजीव नैन धरे धनु सायक।
भगत विपति भंजन सुखदायक॥
श्रवण :
कल कपोल श्रुतिकुंडल लोला।
चिबुक अधर सुन्दर मृदु बोला॥
नासिका :
कुमुदबन्धुकर निन्दक हासा।
भृकुटि बिकट मनोहर नासा॥
चितवन :
चितवन चारु मारुमद हरनी।
भावन हृदय जात नहिं बरनी॥
चरणकमल :
परसत पद पावन सोक नसावन प्रकट भई तपपुंज सही।
करकमल :
कबहुँ सुकर सरोज रघुनायक धरिहौं नाथ सीस मेरे।

इस प्रकार भगवान् का षोड़श कलात्मक एवं सर्वांगसुंदर रूप से भक्तों को ध्यानगोचर होता है।
यद्यपि भगवान् की यह एकादश इन्द्रियाँ और पंच महाभूत लौकिक नहीं अलौकिक हैं, अविनाशी हैं, इसलिए –
कोटि काम छवि स्याम सरीरा।
नीलकंज बारिधि गम्भीरा॥

श्रीराम का चरित्रचित्रण करते हुए २ सबसे प्रामाणिक ग्रन्थ, श्रीरामचरितमानस एवं श्रीमद् वाल्मीकि रामायण, भी श्रीराम के षोड़शकलासंपन्न होने की पुष्टि करते हैं :

Sri-RamWeb
श्रीमद् वाल्मीकि रामायण :
महर्षि वाल्मीकि ग्रन्थ के प्रारम्भ में ही देवर्षि नारद से १६ प्रश्न करते हैं –
कोन्वस्मिन्साम्प्रतं लोके गुणवान्कश्च वीर्यवान् ।
धर्मज्ञश्च कृतज्ञश्च सत्यवाक्यो दृढव्रत:।।१.१.२।।
चारित्रेण च को युक्तस्सर्वभूतेषु को हित: ।
विद्वान्क: कस्समर्थश्च कश्चैकप्रियदर्शन: ।।१.१.३।।
आत्मवान्को जितक्रोधो द्युतिमान्कोऽनसूयक: ।
कस्य बिभ्यति देवाश्च जातरोषस्य संयुगे ।।१.१.४।।

महर्षि वाल्मीकि कहते हैं – इस समय
१) कौन गुणवान
२) कौन वीर्यवान्
३) कौन धर्मज्ञ
४) कौन कृतज्ञ
५) कौन सत्यवादी
६) कौन दृढ़व्रत
७) कौन चरित्रसम्पन्न
८) कौन सम्पूर्ण भूतों के एकमात्र हितैषी
९) कौन विद्वान्
१०) कौन समर्थ
११) कौन एकमात्र प्रियदर्शन
१२) कौन आत्मवान् अर्थात् मनस्वी
१३) किसने क्रोध को जीता है
१४) कौन द्युतिमान्
१५) कौन किसी के भी गुणों में दोषदर्शन नहीं करता और
१६) युद्ध में क्रुद्ध होने पर किसके समक्ष देवता भी डर जाते हैं ?

इसी प्रकार श्रीरामचरितमानस में भी माता पार्वती भोलेनाथ से श्रीराम के विषय में १६ प्रश्न ही करती हैं –

१) राम सो अवध नृपति सुत सोई।
२) की अज अगुन अलखगति कोई॥
३) जौं नृप तनय त ब्रह्म किमि
४) नारि बिरहँ मति भोरि।
५) प्रथम सो कारन कहहु बिचारी।निर्गुन ब्रह्म सगुन बपु धारी॥
६) बालचरित पुनि कहहु उदारा॥
७) कहहु जथा जानकी बिबाहीं।
८) राज तजा सो दूषन काहीं॥
९) बन बसि कीन्हे चरित अपारा।
१०) कहहु नाथ जिमि रावन मारा॥
११) राज बैठि कीन्हीं बहु लीला।
१२) सकल कहहु संकर सुखसीला॥
१३) बहुरि कहहु करुनायतन कीन्ह जो अचरज राम।
१४) प्रजा सहित रघुबंसमनि किमि गवने निज धाम॥
१५) पुनि प्रभु कहहु सो तत्त्व बखानी। जेहिं बिग्यान मगन मुनि ग्यानी॥
१६) भगति ग्यान बिग्यान बिरागा। पुनि सब बरनहु सहित बिभागा॥

श्रीराम में लौकिक दृष्टि से १६ कलाएं निहित हैं इसी कारण दोनों ग्रंथों की श्रीराम कथा के प्रारम्भ में १६ प्रश्न आए।

सौभाग्य की बात यह है चंद्र का योग भी केवल श्रीराम के साथ ही सुना जाता है।
वैदिक आर्षग्रन्थों में केवल श्रीराम के साथ चंद्र का संयोग मिलता है।
यह संयोग श्रीकृष्ण या अन्य अवतारों के साथ नहीं मिलता।

रामाय रामभद्राय रामचन्द्राय वेधसे।
रघुनाथाय नाथाय श्रीसीतायाः पतये नमः।

महर्षि वाल्मीकि स्वयं युद्धकाण्ड में कहते हैं :
‘रामचन्द्रमसं दृष्ट्वा ग्रस्तं रावणराहुणा।’

इस प्रकार चन्द्र का प्रयोग ही यह स्पष्ट कर रहा है कि श्रीराम में चन्द्रमा की भाँति ही १६ कलाएं हैं।

कला का एक और पक्ष है जिसमें स्वयं सन्दर्भकार श्रील जीवगोस्वामी जी कहते हैं –

‘ ताः कला षोडश प्रोक्ता: वैष्णवै: शास्त्रदर्शनात्।
शक्तित्वेन तु ता: भक्त विवाकादिषु सम्मता:॥
श्रीर्भु: कीर्तिरिला कान्तिर्लीला विद्येति सप्तकम्।
विमलोत्कर्षिणी ज्ञाना क्रिया योगा तथैव च।
प्रह्वी सत्या तथेशानानुग्रहेति नव स्मृताः ॥’

अर्थात् श्री, भू, कीर्ति, इला, कान्ति, लीला, विमला, उत्कर्षिणी, ज्ञाना, क्रिया, योगा, प्रह्वी, सत्या, ईशाना और अनुग्रहा ये भगवान् की १६ शक्तियाँ हैं।
इस प्रकार ये १६ शक्तियाँ भगवान् राम में विराजमान हैं और भावुक भक्त इन्हीं १६ शक्तियों को १६ कलाओं के रूप में देखते हैं।

१) श्री – नित्य ह्लादिनी शक्ति
उभय बीच श्री सोहती कैसी ।
ब्रह्म जीव बीच माया जैसी ॥
‘श्रियः श्रीश्च’ श्रीराम श्री के भी श्री हैं अर्थात् वैभव के वैभव (वा०रा० २.४४.१५)

२) भू – रामावतार में स्वयं पृथ्वी भगवान् की सास बनीं।
वाल्मीकि जी भी लिखते हैं:
‘पृथिव्या सह वैदेह्या श्रिया च पुरुषर्षभः।’
(२.४४.१७)

३) कीर्ति – श्रीराम जैसी कीर्ति किसी की नहीं सुनी जाती।
कीरति सरित छहूँ रितु रूरी।
समय सुहावनि पावनि भूरि॥
कीर्ति: कीर्तया:
श्रीराम कीर्ति के भी कीर्ति अर्थात् नामवान के नाम हैं।
(वा०रा० २.४४.१५)

४) इला – अर्थात् वाणी।
परशुराम जी श्रीराम की वाणी के विषय में कहते हैं :
‘जयति वचन रचना अतिनागर’
रामः द्विर् न अभिभाषते ।। [वाल्मीकि रामायण २.१८.३०]
न किंचिदाहाहितमप्रियं वचो न वेत्ति रामः परुषणि भाषितुम्।
[वाल्मीकि रामायण २.१२.१०८]

५) कान्ति –
‘सब कर परम प्रकासक जोई।
राम अनादि अवधपति सोई॥

६) लीला – स्वयं भरद्वाज जी कहते हैं :
‘कहहुँ सुनहुँ रघुपति की लीला’
शिवजी कहते हैं :
‘गिरिजा सुनहु राम की लीला।
सुरहित दनुज विमोहन लीला॥’

७) विद्या – भगवान् राम ने ५६ दिन में विद्या अध्ययन पूरा कर लिया था :
गुरु गृह गए पढ़न रघुराई।
अलपकाल विद्या सब आई॥

८) विमला शक्ति – श्रीराम के यश में विद्यमान है।
‘बरनऊँ रघुवर विमल जसु जो दायकु फल चारि॥’

९) उत्कर्षिणी – सारा संसार राम की बड़ाई से ही बड़ा होता है।
‘जो बड़ होइ सो राम बड़ाई।

१०)ज्ञाना- श्रीराम स्वयं अखण्ड ज्ञान संपन्न हैं।
ज्ञान अखण्ड एक सीतावर ।
मायावस्य जीव सचराचर।

११) क्रिया –
सारा संसार श्रीराम से ही तो कर्म की शिक्षा लेता है।
भगवती श्रुति कहती हैं :
‘कर्ममार्गश्चरित्रेण ज्ञानमार्गस्तु नामतः ।
मानसजी में भी –
‘कीन्ही क्रिया सब सहज सुचि सरित पुनीत नहाइ।’

१२) योगा – भगवान् योगा शक्ति से संपन्न हैं तभी अयोध्यावासियों को एक साथ दर्शन देने के लिए उन्होंने अमितरूप प्रकट कर लिए-
‘अमितरूप प्रगटे तेहि काला।
जथाजोग मिले सबहिं कृपाला॥’

१३) प्रह्वी – सारा संसार भगवान् राम के अधीन है ।
‘राम रजाय मेटि मन माहीं।
देखा सुना कतहुँ कोउ नाहीं॥’

१४) सत्या – श्रीराम विनोद में भी असत्य नहीं बोलते
‘सत्यसंध दृढ़व्रत रघुराई’

१५) ईशाना – श्रीराम सबको वश में करके रखते हैं।
‘उमा न कछु कपि के अधिकाई।
प्रभु प्रताप जो कालहिं खाई॥’

१६) अनुग्रहा – श्रीराम परम करुणासिंधु हैं।वह थोड़ा नहीं बहुत अनुग्रह करते हैं।
‘हरि तुम बहुत अनुग्रह कीन्हो।
साधन धाम विवुध दुर्लभ तनु मोहि कृपा करि दीन्हों॥’
(विनय पत्रिका)

10342508_637895906296587_652668376051426657_n
छान्दोग्योपनिषद के चतुर्थ अध्याय में सत्यकाम को आचार्य गोचारण का आदेश देते हैं। सत्यकाम जब गायों की संख्या १००० करने के पश्तात् आचार्य के यहां लौटने लगते हैं तो ब्रह्म के एक एक पाद का उपदेश करने के लिए क्रम से साँड, अग्नि, हंस और मद्गु रूप से चार विभूतियाँ प्रकट होती हैं और भगवान् की १६ कलाओं का उपदेश करती हैं।

१) प्रकाशवान् पाद :
प्रथम दिवस साँड ने सत्यकाम को ब्रह्म के पाद का उपदेश किया और कहा :
प्राचीकला, अवाचीकला, प्रतीचीकला, उदीचीकला अर्थात् पूर्व, दक्षिण, पश्चिम और उत्तर ये चारों दिशाएँ ही ब्रह्म की कलाएँ हैं।
चारों दिशाएँ भगवान् राम के वश में हैं इसलिए आपको दिक्पाल भी प्रणाम करते हैं।
चारों दिशाओं से प्रभुराम का विशेष सम्बन्ध भी है-
उत्तर में जन्म, पूर्व में विवाह, पश्चिमी सभ्यता से स्वयं मंथरा और कैकयी को निमित्त बनाकर वनवास और दक्षिण में रावण वध।

२) अनन्तवान् पाद :
द्वितीय दिवस स्वयं अग्नि ने सत्यकाम को समझाते हुए कहा -पृथ्वी, अन्तरिक्ष, द्यौ, समुद्र ये चार कलाएँ हैं।
सम्पूर्ण पृथ्वी, अन्तरिक्ष, स्वर्ग और समुद्र ये सब श्रीराम द्वारा शासित हैं।
इसलिए गोस्वामीजी ने कहा :
भूमि सप्तसागर मेखला ।
एक भूप रघुपति कोसला ॥
सागर स्वयं श्रीराम के बाण से भयभीत होकर शरण में आया:
कनक थार भरि मनिगन नाना।
बिप्र रूप आयउ तजि माना ॥

३) ज्योतिष्मान् पाद :
तीसरे दिन के उपदेश में हंस ने अग्नि, सूर्य, चंद्र और विद्युत् को ब्रह्म की कलाएँ कहा।
अग्नि प्रभु का मुख है, सूर्य नेत्र हैं, चंद्र उनका मन है और विद्युत् जैसा उनका पीताम्बर है :
आनन अनल अम्बुपति जीहा। नयन दिवाकर कच घनमाला।
मन ससि चित्त महान्।तडित विनन्दक पीत पट उदर रेख बलतीन।

४) आयतवान् पाद :
चतुर्थ दिन मद्गु ने सत्यकाम को उपदेश करते हुए कहा :प्राण, चक्षु, श्रोत्र और मन -ये ब्रह्म की चार कलाएँ हैं।
इन चारों को भी भगवान् राम ने स्वीकारा।

~प्राण समान राम प्रिय अहहू
~नेत्र-राजीव नयन धरे धनुसायक
~श्रवण-श्रवण सुभग भूषण छवि छाये
~मन-मोहि अतिसय प्रतीति मन केरी

इसप्रकार उपनिषदों ने भी चतुष्पाद विभूति एवं १६ कलाओं को भगवान् राम के चरित्र में स्पष्ट दर्शन कराया।

स जायति षोडशकलको जानक्यानंदवर्द्धनो रामः।
श्रुतयोSपि यस्य चरितं गायन्त्यो न ययुः पारम्॥

वेद भी जिनका चरित गाते पार नहीं पाते ऐसे भगवती जानकी जी के आनंद को बढ़ाने वाले, सोलह कलाओं से संपन्न, पुराण पुरुषोत्तम भगवान् श्रीराम की जय हो।

षोडशैव कलाः पुंसः सामान्यं श्रुतिभिः श्रुताः।
विशिष्टास्तु कलास्तस्य ह्यनन्ता जानकीपतेः॥

श्रीसीतापति भगवान् श्रीराम की सामान्यरूप से सोलह कलायें ही श्रुति द्वारा प्रतिश्रुत हैं। परमेश्वर की विशेष कलायें तो अनन्त हैं। उनका कोई अंत नहीं पा सकता।

प्रेरणास्तोत्र : जगद्गुरु रामभद्राचार्य जी
सम्पादक : अपूर्व अग्रवाल

एते चांशकलाः पुंसः कृष्णस्तु भगवान् स्वयम् -श्री रामानन्दीय व्याख्या

‘एते चांशकलाः पुंसः कृष्णस्तु भगवान् स्वयम्’ (भा० १/३/२८) =====================================

यह श्रीमद् भागवतम् के अद्भुत श्लोकों में से एक है जो भगवान् श्रीराम एवं भगवान् श्री कृष्ण के पूर्ण भगवान् होने का प्रमाण देता है।

सन्धि विच्छेद करने पर श्लोक इस प्रकार बनेगा :-

‘ एते अंशकलाः पुंसः कृष्ण: तु भगवान् स्वयम् ‘
यहां ‘च’ और ‘तु’ से भगवान् राम का संग्रह है और इन दोनों निपातों के द्वारा भगवान् राम की भगवत्ता में सुदृढ़ प्रमाण दिया गया है।

ये(पहले के श्लोकों में कहे गए) भगवान् के अंशावतार या कलावतार हैं, श्रीराम और श्रीकृष्ण तो स्वयं भगवान् हैं।

RAMA

‘द्विर्बद्धम् सुबद्धम् भवतीति’ अर्थात् दो बार बाँधी हुई वस्तु पूर्ण बद्ध हो जाती है।
इसलिए श्रीमद् भागवतम् में शुकाचार्य जी ने पूर्णता के समानार्थक साक्षात् शब्द का प्रयोग करा है।

यहाँ साक्षात् स्वयं समानार्थक है।-

“तस्यापि भगवानेष साक्षात् ब्रह्मयो हरिः।
अंशाशेन चतुर्धाSगात् पुत्रत्वं प्रार्थितः सुरैः।
राम लक्ष्मण भरत शत्रुघ्न इति संज्ञया भागवद्॥”

अर्थ-

१) ‘तस्य’ अर्थात् उन महाराज दशरथ के यहाँ भगवान् राम ही चार प्रकार से पुत्र बनकर आये।

यहाँ प्रकारता शरीर के अभिप्राय से है,

‘अंशाशेन’ इस शब्द में सह के अर्थ में तृतीया है। क्योंकि ‘साक्षात्’ पद का प्रयोग होने से यहाँ अंशावतार की परिकल्पना नहीं की जा सकती है।

२) ‘अंशाशेन’ शब्द में एकशेषगर्भ षष्ठी तत्पुरुष समास मानना चाहिए। भगवान् श्रीराम के श्रीभरत और श्रीलक्ष्मण ये दोनों अंश हैं।

श्रीशत्रुघ्न अनुज होने से श्रीलक्ष्मण के तथा अनुज होने से श्रीभरत के अंश हैं। इन तीनों के साथ प्रभु श्रीराम आये हैं।

३) कृपा शक्ति (सीता जी) और लीला शक्ति (माया सीता) ये दोनों भगवान् के अंश हैं।

इनका समाहार करके “अंशांशं” बनता है उससे उपलक्षित होकर भगवान् आये।

इन दोनों पक्षों में विग्रह इस प्रकार होगा- ‘अंशश्च, अंशौ तयोः अंशः अंशाशः तेन अंशाशेन।

सीता पक्ष में – अंशः जनकनन्दनी, पुनश्च अंशः मायासीता तयोः अंशाशयोः समाहारः अंशाशं, आर्षत्वात् एकशेषो न तेन अंशाशेन।

४)अंश का तात्पर्य है नारायणांश।
ब्रह्मा और उनके अंश भूत हैं भगवान् शिव, वही हनुमान रूप में श्री रामावतार में अवतीर्ण हुए थे।

अंशः नारायणांशो ब्रह्मा, तस्यांश: शिवो हनुमान तेन सह। –
उन नारायणांश ब्रह्मा के अंश शिव रूप हनुमानजी के साथ।

यथा-
“ऊर्जे कृष्ण चतुर्दश्यां भौमे स्वात्यां सदाशिवः।
मेष लग्नेSञ्जनागर्भाद् प्रादुर्भूतो महेश्वरः॥”

कार्तिक मास की कृष्ण पक्ष की चतुर्दशी तिथि के मंगल के दिन स्वातिनक्षत्र तथा मेषलग्न में अञ्जना के गर्भ में सदाशिव भगवान् महेश्वर का प्राकट्य हुआ।

५) अंशो के समूह को आंश कहते हैं।
यहाँ आंश शब्द में पहले से समूहार्थ में ‘अण्’ और फिर मत्वर्थीय ‘अच्’ प्रत्यय होगा।
अंशानां समूहः आंशं अस्ति अस्मिन् इति आंशः ।

अनशै: सहितः आंशः इति अंशांश:। तेन अभिन्न: इति अंशांशेन।

स्वयं रामजी कहते हैं –
‘अंसन्ह सहित देह धरि ताता।
करिहौ चरित भगत सुखदाता॥'(मा १/१४२/२)

६) सभी अंश जिनमें विराजते हैं वह महाविष्णु श्रीरामके ही अंश हैं।
– यहाँ बाहुलक के बल पर मत्वर्थ में भी अण् प्रत्यय हुआ है।
अंश अर्थात् क्षीरसागर, वैकुण्ठ, श्वेतद्वीप पति विष्णुरूप श्रीभरत, लक्ष्मण,शत्रुघ्न के अंशांश से अभिन्न भगवान् श्रीराम देवताओं द्वारा चतुर्धा अर्थात् नाम, रूप, लीला, धाम इन चार रूपों से प्रार्थित होने पर श्रीदशरथजी के यहाँ पुत्र रूप में प्रकट हुए।

वह प्रभु कैसे ? वह स्वयं प्रकट हुए हैं अंशतः नहीं। पृथु आदि कलावतारों से, मत्स्य आदि आवेशवतारों से, बौद्ध आदि अंशावतारों से, नृसिंह आदि पूर्णवतारों से विलक्षण।
परब्रह्म कौन ? ब्रह्म मय: यहाँ स्वार्थ में मयट् प्रत्यय हुआ है।
ब्रह्मैव अर्थात् ब्रह्म ही अवतीर्ण हुए।
वह प्रभु कौन ? एषः साक्षात् भगवान्। यह साक्षात् भगवान् हैं।

यद्यपि श्रीमद् भागवतम् में श्रीकृष्ण के प्रति बहुत बार ‘अंशेन’ यह प्रयोग देखा गया है।

> तत्रांशेनावतीर्णस्य (भा० १०/१/२)
> अथाहमंशभागेन (भा० १०/२/९)
> आविवेशांश भागेन (भा० १०/२/१६)
> अवतीर्णोंSशभागेन (भा० १०/१०/३५)
> मन्येनारायणस्यांशं कृष्णमक्लिष्टकारिणम् (भा० १०/२६/२३)
> अवतीर्णौ जगत्यर्थे स्वांशेन बलकेशवौ (भा० १०/३८/३२)
इत्यादि।

सौभाग्य से श्री वाल्मीकीय रामायण में हमको एक भी ऐसा प्रमाण नहीं मिलता जिससे श्रीराम का अंशावतारत्व सिद्ध होता हो।
प्रत्युत श्री वाल्मीकि नइ भगवान् श्रीराम को अंशावतारी ही गाया है।

Prabhu Ram
यथा-
> अक्षय्यम् मधु हन्तारम् जानामि त्वाम् सुरेश्वरम् | – (वा०रा० १-७६-१७)
> त्वं त्रयाणां हि लोकानामादिकर्ता स्वयंप्रभुः | – (वा०रा० ६-११७-१८)
> त्वया त्रैलोक्यनाथेन यदहं विमुखीकृत:। – (वा०रा० १-७६-१९)
> स हि देवैरुदीर्णस्य रावणस्य वधार्थिभिः। अर्थितो मानुषे लोके जज्ञे विष्णुः सनातनः॥ – (वा०रा० २-१-७)
> व्यक्तमेष महायोगी परमात्मा सनातनः | अनादिमध्यनिधनो महतः परमो महान् || – (वा०रा० ६-१११-१४)

इस प्रकार आर्ष वाक्यों के समूह से भगवान् श्रीराम की परिपूर्णता प्रमाणित होती है।

–  श्रीराघवकृपाभाष्यम्, जगद्गुरु रामभद्राचार्य जी
सम्पादक : अपूर्व अग्रवाल